Ziya Paşa Kimdir?
• Tanzimat’la başlayan Batılılaşma hareketinin etkisinde gelişen Türk edebiyatının ilk aşamasını oluşturan üç sanatçıdan biridir.
• Ziya Paşa meşrutiyet taraftarı, toplumcu bir şairdir.
• Yenilikçi düşünceye sahip olsa da divan şiiri geleneğinden bir türlü kopamamış, “eski-yeni” ikilemi yaşamış, bu yüzden de sürekli eleştiri almıştır.
• Hece ölçüsüyle yazdığı “Akşam olur güneş batar buradan /Garip garip kaval çalar çoban dereden / Pek körpesin esirgesin seni yaradan / Gir sürüye kurt kapmasın gel kuzucuğum” dizeleriyle başlayan şiiri dışında bütün şiirlerini aruz ölçüsüyle yazmıştır.
• Lirik şiirlerinde eski şiirin bütün estetik ögeleri yer alır.
• Şiirlerinde Tanzimat Dönemi’nin getirdiği hak, adalet, hürriyet vb. konuların yanı sıra insan, yaşam, kâinat vb. metafizik konuları işlemiştir.
• Ziya Paşa asıl ününü 1859’da yazdığı “Terci-i Bent” ve 1870 İsviçre’de ve Bağdatlı Râhî’nin terkib-i bendine nazire olarak yazdiği “Terkib-i Bent” ile elde etmiştir. Bu şiirlerindeki birçok beyit atasözü gibi özlü ve hikmetlidir:
Allah’ a sığın şahs-i halimin gazabından
Zira yumuşak huylu atin çiftesi pektir
Bi-baht olanın bağına bir katresi düşmez
Baran yerine dürr ü güher yağsa semadan
Nush ile yola gelmeyeni etmeli tekdir
Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir
• Londra’da Namık Kemal’le birlikte çıkardıkları Hürriyet gazetesinde yazdığı “Şiir ve İnşa” makalesinde divan edebiyatı geleneğini eleştirmiş; Necati, Baki, Nef’i divanlarındaki şiirleri Türk şiirleri saymamış, bu şiirlerin Arapların taklit edilmesiyle oluşan melez bir şey olduğunu savunmuştur. Gerçek edebiyatın ise halk edebiyatı olduğunu ileri sürmüştür.
• Ziya Paşa daha sonra “Harabat” adlı antolojisinin ön sözünde divan edebiyatını övmüş, halk şiirini “eşek anırması” olarak nitelemiştir. Ziya Paşa’nın bu çelişkili durumu Namık Kemal’in tepkisine yol açmıştır. Namık Kemal de Tahrib-i Harabat ve Takip adlı eserlerinde Ziya Paşa’yı ağır bir biçimde eleştirmiştir.
Ziya Paşa Eserleri:
Şiir: Zafernâme, Harâbât, Eş’ar-ı Ziya, Terci-i Bent, Terkib-i Bent
Mülakat: Rüya
Anı: Defter-i Âmal Çeviri: Engizisyon Tarihi, Endülüs Tarihi, Emil (J.J. Rousseau’ dan çevirmiştir, bu tercüme yarım kalmıştır.)
Zafername: Nazım-nesir karışımı bir eserdir. Ziya Paşa’nın 1866’da Girit’teki Rum isyanı ve dönemin Sadrazamı Ali Paşa’nın bu isyanı önleme çabalarını hicvettiği eseridir. Eser “kaside, tahmis, şerh” olmak üzere üç bölümden oluşur.
Harabat: Ziya Paşa’nın Avrupa’dan döndükten divan edebiyatı antolojisidir. Türk, Arap, İran şairlerinin şiirlerinden seçilmiş üç ciltlik bir eserdir.
Eş’ar-i Ziya: Kendi şiirlerinin bulunduğu, ölümünden sonra yayınlanan şiir kitabıdır.
Defter-i Âmal: Ziya Paşa’nın, Rousseau’nun “İtiraflar” adlı eserine etkisiyle yazdığı, çocukluk anılarını anlattığı, yarım kalmış bir eserdir. Defter-i Âmal Batılı anlamda anı türünün ilk örneklerindendir.
Rüya: Türk edebiyatındaki röportaj (mülakat) türündeki ilk nesir olarak kabul edilir. Ziya Paşa “Rüya’yı karşılıklı konuşmalar biçiminde yazmıştır. Yine bu eserinde Sadrazam Ali Paşa’yı eleştirmiş onun görevden alınması gerektiğini dile getirmiştir.
